نگرانی‌ها در ایران در حال افزایش است، چراکه روابط چین با عربستان سعودی به سرعت در حال گرم شدن است و این در تضاد آشکار با تعهد طولانی مدت پکن برای رعایت بی طرفی در منطقه قرار دارد.
بنا به نظر تحلیلگران و آشنایان به رواط بین الملل، تاکنون چین به بهانه عدم مداخله و حفظ بی‌طرفی، هرگز تلاشی برای ایفای نقش میانجی بین ایران و رقبای خود در خاورمیانه بر عهده نداشته است.اما بیانیه‌های مشترک منتشر شده در سفر اخیر «شی جین پینگ» رئیس‌جمهور چین به عربستان سعودی، سیاست‌گذاران در تهران را متعجب کرده که آیا تغییر جهتی در سیاست‌های چین در قبال منطقه ایجاد شده است؟
شوک در تهران
در بیانیه مشترکی که در پایان نشست چین و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس منتشر شد، از حامیان گروه‌های تروریستی منطقه‌ای و تکثیرکننده موشک‌های بالستیک و پهپادها انتقاد شده که به نظر می‌رسد کنایه به تهران دارد. همچنین این بیانیه بر اهمیت رسیدگی به پرونده هسته‌ای ایران تاکید داشته و مدعی شده فعالیت‌های منطقه‌ای تهران، باعث بی‌ثباتی می‌شود.
اشاره به فعالیت‌های منطقه‌ای، مقامات ایرانی را - که مدت‌هاست بر این باورند که مذاکرات باید صرفاً در مورد برنامه هسته ای باشد - شوکه کرده است. علاوه براین، بیانیه مشترک موضوع سه جزیره ایرانی مشرف بر تنگه هرمز - تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی - را هم مطرح می‌کند. در این بیانیه شورای همکاری خلیج فارس، آمده است: «رهبران بر حمایت خود از همه تلاش‌های صلح‌آمیز، از جمله ابتکار و تلاش امارات متحده عربی برای دستیابی به یک راه‌حل مسالمت‌آمیز تاکید کردند.
واکنش محتاطانه
این بیانیه تعجب مقامات ایرانی را برانگیخت. پیش از این، زمانی که ایران از چین درخواست کرد تا در مذاکرات هسته‌ای طرف این کشور را بگیرد و با تروئیکای اروپایی - انگلیس، آلمان و فرانسه - برای حفظ توافق همکاری کند، پاسخ پکن این بود که دخالت نخواهد کرد و دیدگاه‌هایش در مورد این منطقه، در درجه اول اقتصادی است.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه در واکنش به این مسأله در توئیتر نوشت: جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب کوچک و تنب بزرگ در خلیج فارس، اجزای جدایی‌ناپذیر خاک پاک ایران است و به این مام میهن تعلق ابدی دارد. در ضرورت احترام به تمامیت ارضی ایران با هیچ طرفی تعارف نداریم.
محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور هم در واکنش به دسته بندی ضمنی تهران به عنوان حامی گروه‌های تروریستی، در توئیتی نوشت: همکاران چینی به یاد داشته باشند که وقتی سعودی و آمریکا از گروه‌های تروریستی داعش و القاعده در سوریه حمایت کردند و با تجاوز نظامی وحشیانه یمن را ویران کردند، این ایران بود که با تروریست‌ها جنگید تا ثبات و امنیت در منطقه مستقر شود و تروریسم به شرق و غرب تسری نیابد.
چین، آلمان نیست!
با این حال، به همان اندازه که ایران از سفر شی جین پینگ ناامید شده، نمی‌تواند خطر اتخاذ موضع سخت‌تر و آسیب رساندن به روابط با پکن را در نظر نگیرد.
یک مقام ایرانی که نخواست نامش فاش شود، گفت: چین برای ما با کشوری مانند آلمان یکی نیست. ما می‌توانیم سفیر آلمان را احضار کنیم، اما چین را نه. ما هنوز آنها را دوست می‌دانیم و نیاز داریم که به خرید نفت از ما ادامه دهند و در زیرساخت‌های نفتی ما سرمایه‌گذاری کنند. با این حال، تهران آنقدر ناراحت بود که دیداری با سفیر چین ترتیب دهد تا در مورد بیانیه مشترک بحث برانگیز گفت‌وگو کند. این مبادله از سوی وزارت امور خارجه ایران به عنوان «جلسه» و نه احضار توصیف شد.
فرصت طلایی پکن
سفر شی جین پینگ به عربستان سعودی در روزهای 7 تا 10 دسامبر، اندکی پس از آن انجام شد که وی برای سومین دوره به عنوان رهبر ارشد چین در کنگره ملی حزب کمونیست چین در اواخر اکتبر انتخاب شد و یکی از اولین سفرهای خارجی او پس از وقفه‌ای نزدیک به سه سال به دلیل همه‌گیری کرونا است.
این همچنین در بحبوحه شکاف گسترده بین ایالات متحده و عربستان سعودی بر سر مسائل حقوق بشر و امتناع ریاض از پیروی از درخواست جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده برای پایین نگه داشتن قیمت نفت رخ می‌دهد. اکنون پکن فرصتی طلایی برای ایجاد جای پایی در خاورمیانه و مقابله با تلاش‌های واشنگتن برای انتقال دارایی‌ها به منطقه هند و اقیانوس آرام در مقابل خود می‌بیند.
متیو برایزا، معاون سابق وزیر امور خارجه آمریکا در امور اروپا و اوراسیا، گفت: چین به همه ما سیگنال‌هایی می‌فرستد مبنی بر اینکه منافع اقتصادی و استراتژیک بسیار گسترده‌تری نسبت به آنچه ما همیشه تصور می کردیم دارد. ایرانی‌ها اکنون می‌دانند که ممکن است در این بازی ژئوپلیتیک آسیب‌های جانبی داشته باشند.
شرکای طبیعی
عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت جهان و چین بزرگترین مشتری آن است. شی در نشست چین و شورای همکاری خلیج فارس گفت که دو طرف دارای درجه بالایی از منافع مشترک هستند: «چین یک بازار مصرف گسترده و یک سیستم صنعتی کامل دارد، در حالی که شورای همکاری خلیج فارس با انرژی و منابع غنی، توسعه اقتصادی متنوعی را پذیرفته است.» رهبر چین گفت که این مسأله دو طرف را به شرکای طبیعی همکاری تبدیل می‌کند.
وانگ یی، وزیر امور خارجه چین نیز به خبرنگاران گفت که شی در طول اقامت خود در عربستان سعودی، دیدارهای دوجانبه‌ای با نزدیک به 20 رهبرعرب داشت. او سفر شی را بزرگترین و عالی‌ترین اقدام دیپلماتیک چین با جهان عرب از زمان تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949 دانست.
در نشست چین و شورای همکاری خلیج فارس، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر - که برای شرکت در این اجلاس جام جهانی دوحه را ترک کرد - و حمد بن عیسی آل خلیفه، پادشاه بحرین، شی جین پینگ همراه شدند. همچنین ولیعهد کویت، معاون نخست‌وزیر عمان و حاکم فجیره امارات متحده عربی نیز شرکت داشتند.
استقبال باشکوه ریاض از شی از لحظه ورود هواپیمای رهبر چین به حریم هوایی عربستان آغاز شد و چهار جنگنده از نیروی هوایی عربستان سعودی هواپیما را اسکورت کردند. شش هواپیمای دیگر به این هواپیماها پیوستند که به نشانه احترام به پرچم چین، خطوط قرمز و زرد را تشکیل دادند. خودروی شی جین پینگ با رژه اسب‌سواری در کاخ سلطنتی الیمامه، جایی که ولیعهد محمد بن سلمان منتظر بود، مورد استقبال قرار گرفت.
ولیعهد و شی توافقنامه‌های مختلفی از جمله طرحی برای هماهنگ کردن ابتکار کمربند و جاده چین با چشم‌انداز پادشاهی 2030 امضا کردند که هدف آن کاهش وابستگی ریاض به نفت است. همچنین تفاهم نامه‌هایی در زمینه انرژی هیدروژن، انرژی خورشیدی، سرمایه‌گذاری مستقیم و مسکن امضا شد.
برایزا، مقام سابق آمریکایی، گفت اگرچه چین جایگزین ایالات متحده به عنوان تامین‌کننده کلیدی امنیت در خاورمیانه نخواهد شد، اما «از نظر ژئواستراتژیک، ایالات متحده می‌خواهد مطمئن شود که چین به بی‌ثباتی و بیرون راندن آمریکا منجر نمی‌شود. برایزا گفت که محمد بن سلمان، بازی‌های چند بعدی را انجام می‌دهد» و «به دنبال روابط اقتصادی و استراتژیک با بزرگترین کشور جهان است. این مسأله قابل درک است.
موضع بی‌سابقه چین در قبال مالکیت جزایر سه‌گانه
در اقدامی بی‌سابقه، دولت چین طی بیانیه‌ای مشترک با کشورهای حاشیه خلیج فارس، ضمن تردید ضمنی در مورد مالکیت جمهوری اسلامی بر جزایر سه‌گانه، خواستار حل مسالمت‌آمیز این مناقشه ساختگی از سوی دولت‌های خلیج فارس شده است.
با پایان اجلاس مشترک سران کشورهای حاشیه خلیج فارس و چین، بیانیه‌ای طرفین صادر کرده اند ادعا کرده که خواستار حل مسالمت آمیز موضوع جزایر سه گانه بین ایران و امارات شدند. این بیانیه در فاصله کوتاهی پس از صدور بیانیه‌ی مشترک میان پکن و ریاض منتشر شده که در آن نسبت به فعالیت های منطقه ای جمهوری اسلامی هشدار داده و از تهران خواسته شده بود که با آژانس بین‌الملل انرژی اتمی همکاری کند. محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر ریاست‌جمهوری در واکنش به بیانیه مشترک چین و سعودی در توییتر نوشته بود: همکاران چینی به یاد داشته باشند که وقتی سعودی و آمریکا از داعش و القاعده حمایت کردند، این ایران بود که با تروریست‌ها جنگید.
حال بند ۱۲ بیانیه مشترک چین و سران کشورهای خلیج فارس مدعی‌ست: رهبران از تلاش‌های مسالمت‌آمیز شامل ابتکارها،پیشنهادهای امارات برای رسیدن به راهکار صلح آمیز برای مسأله سه جزیره تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی،از راه مذاکرات ۲جانبه بر مبنای قوانین بین‌المللی حمایت می‌کنند.
در بخش‌های دیگری از این بیانیه، پکن به همراه کشورهای مذکور بر لزوم حمایت از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، جلوگیری از تکثیر سلاح‌های کشتار جمعی در منطقه شورای همکاری خلیج فارس و تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران برای حفظ امنیت و ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی تاکید کردند. آنها هم چنین از ایران خواسته‌اند تا همکاری کاملی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته باشد.
در بخش دیگری از این بیانیه، بدون اشاره به مواضع تحریک برانگیز و مداخله جویانه این کشورها تصریح کرده‌اند که خواستار مقابله با حمایت از گروه‌های تروریستی و فرقه‌ای و سازمان‌های مسلح غیرقانونی و جلوگیری از تکثیر موشک‌های بالستیک و پهپادها و اطمینان از ایمنی ناوبری و تاسیسات نفتی بین‌المللی و پایبندی به قطعنامه‌های سازمان ملل و مشروعیت بین‌المللی هستند.
در اقدامی دیگر، چینی ها هفته گذشته قراردادی را با مقامات افغانستان و طالبان برای اکتشاف و بهره برداری نفت به امضا رساندند که در نوع خود غافلگیری دیگری از طرف چین برای ایران بود. این در حالی است که چینی ها، برای رها ماندن از فشارهای آمریکا، بسیاری از فعالیت های اقتصادی خود در ایران را به حالت تعلیق درآوردند و بنا به گزارش ها، حجم همکاری های اقتصادی ایران و چین در سال گذشته میلادی، به کمترین میزان خود در سه دهه گذشته رسیده است.
